ساخت یخچال خشتی یا زیرزمینی، یادگاری از دوران پیش از فراگیر شدن برق هستند، دورانی که در بسیاری از نقاط، دسترسی به این امکان مدرن وجود نداشت. این سازه‌های باستانی، کارکردی شبیه به یخچال‌های امروزی ما داشتند؛ یعنی فضایی بودند برای نگهداری یخ و محافظت از مواد غذایی. جالب اینجاست که در دنیای امروز نیز، ساخت چنین یخچال‌هایی می‌تواند به صرفه‌جویی در مصرف برق کمک شایانی کند. در ادامه، گام‌به‌گام با نحوه ساخت این سازه کاربردی آشنا می‌شویم.
فهرست مطالب
گام به گام: چگونه یک یخچال خشتی بسازیم؟
ساختار کلی یک یخچال خشتی از سه بخش اصلی گودال، دیوارها و گنبد تشکیل شده است. اما برای دستیابی به نهایت کارایی و دوام، توجه به جزئیات ظریف نیز اهمیت فراوانی دارد.
مرحله اول: انتخاب مکان مناسب برای ساخت یخچال خشتی یا زیرزمینی
انتخاب بهترین مکان، نقشی اساسی در کیفیت نهایی سازه و پایداری طولانی‌مدت یخ‌ها ایفا می‌کند. این نقطه باید از چند جنبه بررسی شود:
- کاهش تابش نور: محلی را در نظر بگیرید که در طول روز، کمتر در معرض نور مستقیم خورشید قرار گیرد. با رصد این مناطق در اوج گرمای تابش خورشید، می‌توانید مناسب‌ترین نقطه را بیابید. این کار باعث می‌شود یخ‌ها دیرتر ذوب شوند و دما متعادل‌تر باقی بماند.
- سطح شیب دار: محل انتخابی شما باید کمی شیب داشته باشد. این شیب به آب حاصل از ذوب شدن یخ کمک می‌کند تا به راحتی به مسیر تخلیه هدایت شود. اگر زمین کاملاً مسطح بود، می‌توانید با کمک بیل، سطحی شیب‌دار ایجاد کنید.
- نزدیکی به منبع آب: بهتر است یخچال به چاه، قنات یا هر منبع آبی نزدیک باشد. این نزدیکی، فرآیند یخ‌سازی را سرعت می‌بخشد، زیرا نیازی به طی مسافت طولانی برای تأمین آب نیست.
مرحله دوم: آماده سازی گودال ذخیره یخ برای ساخت یخچال خشتی یا زیرزمینی
در ادامه ساخت یخچال خشتی یا زیرزمینی، باید گودالی برای ذخیره‌سازی طولانی‌مدت یخ حفر کنید. حتماً می‌پرسید چرا گودال؟ چون در عمق زمین، یخ‌ها کمتر در معرض حرارت خورشید قرار می‌گیرند. در واقع، دمای زیر زمین نسبتاً سردتر از سطح است و بهترین مکان برای نگهداری یخ به شمار می رود. بنابراین، اگر یخچال روی سطح ساخته شود، یخ‌ها عمر کوتاه‌تری خواهند داشت.
نکته مهم: اگر گودال به شکل مخروطی حفر شود، یخ‌ها دوام بیشتری خواهند آورد. دلیل آن این است که سطح تماس آن‌ها با هوای گرم کمتر می‌شود و دیرتر ذوب می‌شوند. همچنین، یخ‌ها در پایین‌ترین و عمیق‌ترین نقطه گودال قرار می‌گیرند، جایی که سرما به طور طبیعی جمع می‌شود، در نتیجه سالم‌تر می‌مانند.
پوشش داخلی گودال در ساخت یخچال خشتی یا زیرزمینی
بخش داخلی گودال باید با ترکیبی از گل و آهک پوشانده شود. اما پیش از آن، سطح گودال را کاملاً صاف و فشرده کنید. می‌توانید از پشت بیل برای کوبیدن و فشرده‌سازی خاک استفاده کنید تا هوایی بین ذرات باقی نماند و از ریزش خاک و مشکلات زهکشی جلوگیری شود. در این مرحله، استفاده از دسته بیل مقاوم و باکیفیت ضروری است، چون دسته‌های ضعیف ممکن است تحت فشار بشکنند.
پوشش‌دهی گودال به سه دلیل حیاتی است:
- جلوگیری از جذب آب: وقتی آب با خاک تماس پیدا کند، جذب آن می‌شود. اما ترکیب گل و آهک مانع از این اتفاق می‌شود و آب پس از ذوب شدن یخ، بدون جذب شدن، در همان مخزن باقی می‌ماند.
- محافظت در برابر جانوران: خاک ممکن است حاوی جانوران مختلفی مانند کرم، سوسک، مورچه، مار، موش و… باشد. اگر زهکشی گودال درست نباشد یا بدون پوشش استفاده شود، این جانوران به راحتی می‌توانند وارد گودال شوند.
- عایق‌بندی دما: این نوع پوشش، لایه‌ای عایق به گودال اضافه می کند که هم از نفوذ گرما و هم از خروج هوای سرد جلوگیری می‌کند. در واقع، این کار مانع از اتلاف دما و تبخیر سریع آب می‌شود.
مرحله سوم: ساخت دیوارهای قدرتمند برای یخچال خشتی یا زیرزمینی
پس از تکمیل مخزن ذخیره یخ، نوبت به ساخت دیواره‌های یخچال می‌رسد. ضخامت این دیوارها فوق‌العاده بالاست؛ چیزی حدود یک تا دو متر. بخش پایینی دیوارها (حدود دو متر) ضخیم‌ترین قسمت است و به تدریج به سمت بالا (حدود یک متر) از ضخامت آن‌ها کاسته می‌شود.
جنس این دیوارها از خشت و کاهگل است و به همین دلیل به این سازه “یخچال خشتی” می‌گویند. ضخامت دیوار نقشی حیاتی در عملکرد کلی سازه و افزایش طول عمر یخ‌ها دارد:
- عایق بندی حرارتی: وقتی ضخامت و عرض دیوار زیاد باشد، هوا به سختی از آن عبور می‌کند. به این ترتیب، تعادل دما حفظ شده و تبادل هوا به حداقل می‌رسد. گرما نمی‌تواند به داخل یخچال نفوذ کند و سرما نیز قادر به خروج از آن نیست.
- پایداری سازه: دیوارها باید به اندازه‌ای مقاوم باشند که بتوانند وزن سنگین گنبد را تحمل کنند. گنبد نیز از خشت ساخته شده و وزن زیادی دارد؛ اگر دیوارها ضعیف باشند، سقف به سرعت تخریب خواهد شد.
- مقاومت در برابر حوادث: برای حفظ پایداری سازه در برابر حوادث طبیعی مانند زلزله و باد شدید، وجود دیوارهای ضخیم الزامی است. همچنین، برای ثابت ماندن دمای یخچال و به تأخیر انداختن تبخیر یخ‌ها، ضخامت دیوارها بسیار مهم است.
مرحله چهارم: ساخت سقف یا گنبد برای یخچال خشتی یا زیرزمینی
این سازه نیز به شکل قوس‌دار و نیم‌دایره‌ای ساخته می‌شود تا انتقال حرارت را به حداقل برساند. برای ساخت اصولی گنبد، مراحل زیر را دنبال کنید:
- ابتدا ستون‌ها و میله‌هایی چوبی را در بالای دیوارها به شکل یک گنبد طراحی کنید.
- سپس آن‌ها را به صورت موقت با طناب یا سیم به هم متصل کنید.
- بعد با استفاده از خشت، روی میله‌ها را به شکل دایره‌ای بپوشانید.
- ملات گل و آب به چسبیدن بهتر خشت‌ها به یکدیگر کمک می‌کند.
- باید اجازه دهید ملات کاملاً خشک شود تا گنبد به استحکام کافی برسد.
- در ادامه می‌توانید ستون‌ها و داربست‌های چوبی را جدا کنید.
- برای تکمیل کار، تمام سطح گنبد را با کاهگل یا آهک (مشابه گودال) پوشش دهید. با این کار، سقف یخچال نیز عایق می‌شود و راهی برای نفوذ گرما باقی نمی ماند.
جمع بندی: راه حلی باستانی برای چالش‌های امروزی
در دوران قدیم و به‌خصوص در مناطق کویری و خشک که دمای هوا بسیار بالا بود، مواد غذایی به سرعت فاسد می‌شدند و امکان نگهداری طولانی‌مدت آن‌ها وجود نداشت. اما ساخت یخچال‌های خشتی این فرصت را فراهم آورد تا حتی در گرم‌ترین نقاط، مردم بتوانند مواد غذایی خود را ذخیره کرده و از آن‌ها بهره ببرند، به‌ویژه در فصل تابستان که اوج گرماست. البته، ساخت این نوع یخچال کار آسانی نیست و باید تمام مراحل آن به درستی و با اصول مهندسی خاص خودش انجام شود.
